Od 2011 r. działa strona internetowa "Muzeum polskich formacji granicznych" pod adresem
www.muzeumsg.strazgraniczna.pl jako wirtualne miejsce pamięci o ludziach strzegących polskich granic. Namiary na stronę otrzymałem dzięki uprzejmości pana
Grzegorza Bąbińskiego i na temat nadnoteckiego odcinka przedwojennej granicy jest niemało informacji.
Zaczynając od najciekawszego materiału, który znajduje się na ww. stronie w dziale "Granica" i opisuje m.in.
jak kształtowała się granica na odcinku wielkopolskim. Warto zacytować wklejony tam artykuł o delimitacji granicy polsko-niemieckiej ilustrowany mapami, w tym dokładną mapą granicy za Piłą-Kalina (czwarta il.) i na odcinku Motylewo-Byszki (trzecia il.) oraz mapą ogólną granicy od Piły-Kalina w kierunku północno-wschodnim (piąta il.).
Muzeum polskich formacji granicznych - www.muzeumsg.strazgraniczna.pl pisze:Przedwojenna granica polsko-niemiecka w dokumentach Ośrodków Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Delimitacja 1920.
Wspólnym wysiłkiem kilku instytucji w Wielkopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu 16 marca zorganizowano seminarium i wystawę ukazujące mało znane zagadnienie kształtowania zachodniej granicy państwa polskiego. Dokumentacja zgromadzona na wystawie została po raz pierwszy udostępniona szerszej publiczności.
Przebieg granicy Polski po zakończeniu I wojny światowej określił Traktat Wersalski z 28 czerwca 1919 r. Komisja Delimitacyjna, która zajmowała się oznaczeniem granicy w terenie, dla usprawnienia prac związanych z przeprowadzeniem, wytyczeniem i oznaczeniem linii w terenie podzieliła granicę polsko-niemiecką na sekcje. Część zachodnią, od Bałtyku do styku granicy Polski, Niemiec i Czechosłowacji, podzielono na 14 sekcji, z których każda otrzymała oznaczenie literowe od A do O (bez I). Natomiast granicę z Prusami Wschodnimi podzielono na pięć sekcji oznaczonych cyframi rzymskimi od I do V. Prace związane z wytyczeniem i oznaczeniem granicy w terenie Komisja mogła rozpocząć dopiero po ratyfikacji traktatu przez zainteresowane strony. Jak wiadomo, Niemcy uczyniły to 10 stycznia 1920 r.
W zasobach Powiatowego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Chodzieży, Czarnkowie, Międzychodzie i Ostrowie Wielkopolskim znajdują się zachowane w doskonałym stanie operaty granicy wytyczonej właśnie Traktatem Wersalskim. Brak jest jednak jakichkolwiek dokumentów wskazujących na źródło i datę pozyskania tego materiału. Pierwszym dysponentem operatu znajdującego się w PODGiK w Chodzieży był Urząd Katastralny w Chodzieży, co wynika z opisu na okładce. Prawdopodobnie operat założono w latach 1921-22, bowiem na kilku szkicach znajduje się sygnatura mierniczego opatrzona datami pomiarów. Generalnie operat pozbawiony jest jakichkolwiek pieczęci i podpisów władz państwowych.
Operat otwiera strona tytułowa „Traktat Wersalski granica Niemiecko-Polska” oraz dane administracyjne obszarów granicznych zapisane w języku niemieckim i polskim. Dokument podzielony jest na sekcje obejmujące kolejne odcinki granic, oznaczone numerami występujących znaków granicznych. Część techniczna dokumentacji zawiera wszystkie dane wymagane do geodezyjnego wyznaczenia w terenie przebiegu granicy państwa.
Mapy lokalizujące granicę wykonane są w przybliżonej skali 1:5000 w technice barwnej. Przedstawiają jej przebieg między kolejnymi punktami granicznymi na tle podstawowych elementów sytuacyjnych (drogi, jeziora). Mapa zawiera numery parcel katastralnych, nazwy miejscowości i nazwy własne obiektów geograficznych.
Podstawowym elementem operatu stanowiącym źródło informacji o przebiegu granicy jest klasyczny zarys (szkic) pomiarowy wykonany w skalach od około 1:500 do około 1:2500.
Ciekawą częścią operatu są szkice sytuacyjne przepraw mostowych na granicznej rzece Noteć, na których precyzyjnie miarami liniowymi oznaczono miejsce przebiegu granicy. Punkt ten w terenie był oznakowany metalową tabliczką przytwierdzoną do konstrukcji mostu; fotografia punktu wklejona została do operatu. Karty operatu mają oznaczenia i legendy w języku francuskim.
Na wystawie w Poznaniu przedstawiono dokumentację z ODGiK w Chodzieży, Czarnkowie, Międzychodzie i Ostrowie Wielkopolskim. Impreza została zorganizowana w ramach obchodów 90. rocznicy zakończenia Powstania Wielkopolskiego i podpisania Traktatu Wersalskiego. Współorganizatorami imprezy byli: Urząd Wojewódzki wraz z Urzędem Marszałkowskim Województwa Wielkopolskiego, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Zarząd Geodezji i Katastru Miejskiego GEOPOZ w Poznaniu, firma „Grupa 18” oraz Oddział Wielkopolski SGP.
Strona tytułowa operatu.
Mapy lokalizujące granicę polsko-niemiecką wykonane w skali ok. 15000.
Mapy lokalizujące granicę polsko-niemiecką wykonane w skali ok. 15000.
Zarys pomiarowy – podstawowy element.
Zarysy katastralne.
Oznaczenie granicy na rzece Noteć [raczej chyba Gwdy? - przyp. Krzysztof Ju] pokazane na szkicu i na załączonym do operatu zdjęciu
Lidia Danielska
Artykuł ukazał się w miesięczniku Geodeta. Magazyn Geoinformacyjny, nr 4 (167), 2009, s. 72-73.
W dziale "Służba" dowiemy się o oznakowaniu granic II Rzeczypospolitej, w tym granicy z Niemcami, w opracowaniu Bogusława Tomaszewskiego (autora
przedruku o znakach granicznych w czytelni dawna.pila.pl).
Przed tym działem, w "Formacje", można zapoznać się z biografiami strażników granicznych:
*
Antoni Schön - powstaniec wielkopolski, służył w placówkach w Kaczorach, Grabównie, Jeziorkach, a po wojnie prześladowany przez pilski Urząd Bezpieczeństwa i w 1952 r. osiadł w Pile odchodząc w 1978 r.
*
Józef Michałek - również powstaniec wielkopolski, do 1928 r. służył w placówkach kontroli granicznej między Ujściem a Kaczorami i od 1954 r. mieszkał w Pile do końca życia.
Przeglądając dział "Publikacje" co nieco wiedzy o przedwojennym pograniczu wokół Piły znajdziemy w tekstach:
* Grobelski Wojciech "Charakterystyka dawnej granicy polsko-niemieckiej na odcinku Komisariatu Straży Granicznej w Ujściu n/Notecią".
* Kozłowski Piotr "Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej - dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku" (m.in. organizacja i placówki kontroli granicznej na południe i wschód od Piły).
* Skorek Arletta "Znaki graniczne w II Rzeczypospolitej (słupy)" (tu tylko wzmianka o udziale w polsko-niemieckiej komisji granicznej w 1936 r. radcy regencyjnego z Piły o nazwisku Baartz).
Rozbudowany dział "Codzienność" udostępnia do przewertowania m.in.
przedwojenną prasę i wydawnictwa. Na przykład w gazecie "Czaty. Czasopismo Straży Granicznej", nr 1 z 5 stycznia 1937 r., jest artykuł dr Bronisława Pankowskiego pt. "Handel i cło w dawnej Polsce" o służbie celnej Rzeczypospolitej w wiekach XV-XVIII. Pankowski wspomina w nim, że w Pile drugiej połowy XVIII w. był punkt celny i inne najbliższe np. w Trzciance, Wałczu, Czarnkowie, Jastrowiu i Nakle.
W innym numerze "Czatów", nr 1-2 z stycznia 1933 r., zakomunikowano o prowokacji dokonanej przez oddział umundurowanych hitlerowców w dniu 9 stycznia 1933 r. przy granicy w okolicach Piły, co spowodowało protest przeciw naruszeniu granicy złożony miejscowym władzom niemieckim przez konsula polskiego w Pile. W wydaniu gazety z sierpnia 1932 r., nr 15-16, wspomniano o skazaniu przez sąd w Pile trzech niemieckich przemytników za szmuglowanie masła z Polski.
